In verband met het begrip "kunstmatigheid" heb ik het over protocollen, richtlijnen en het verlies aan spontaniteit door het gebruik daarvan, In mijn werk heb ik daar, doordat ik programmatuur schrijf, die beslissingen op grond van protocollen en richtlijnen ondersteunt, bijna iedere dag mee te maken. Ter illustratie wil ik daar iets over vertellen in het kader van dat bericht over kunstmatigheid. Omdat mijn werk als uitstapje niet voor iedereen even boeiend zal zijn heb ik dat in de vorm van een los bericht gedaan.

Zoals gezegd hou ik me in mijn werk bezig met beslissingondersteunende programmatuur. Daardoor beweeg ik me vaak op het snijvlak van techniek en inhoud en dat maakt mijn werk gelukkig erg boeiend. Ik wil kort bij twee inhoudelijk totaal verschillende projecten stil staan om daarna gauw in het andere bericht op de fotografische kunstmatigheid terecht te komen.

Richtlijnen voor strafvordering

Halverwege de jaren '90 van de afgelopen eeuw (!) had ik mijn eerste grote project op het gebied van beslissingondersteuning. De toenmalig procureur-generaal Dato Steenhuis had bedacht dat een beslissingondersteunend systeem er bij de bepaling van de strafmaat voor zou kunnen zorgen dat de rechtsgelijkheid in Nederland zou toenemen; gelijke delicten -> gelijke straffen.

Om een (heel) lang verhaal kort te maken; dat bleek inderdaad te werken, maar voorwaarde was dan wel dat je concrete, landelijk uniforme richtlijnen hebt en dat was niet het geval. Toen we startten leek de postcode één van de belangrijkste beoordelingsfactoren te zijn. Er waren  (voor exact dezelfde delicten) verschillen met een factor 1 op 4. Dat gold zowel  voor een fietsendiefstal als voor een woninginbraak. Wanneer je een stevig richtlijnenstelsel hebt kun je daarmee een landelijk uniform "zo-doen-wij-dat-gewoonlijk" uitgangspunt van denken voor de beoordeling maken, waarbij er toch ruimte blijft voor afwijking van die norm als er iets bijzonders aan de hand is. Samen met een werkgroep van het OM heb ik toen dat stelsel van richtlijnen mogen uitdenken en de beslissingondersteunende programmatuur gemaakt.

Voor veel officieren van justitie bleef het, ondanks de professionele ruimte, erg kunstmatig voelen om hun alchemistische proces van de bepaling van de passende strafmaat te zien verworden tot iets dat door een computerprogramma werd gestructureerd en gereguleerd.

Diagnostiek in de GGz

Ook op heel andere gebieden kan het zinvol zijn om richtlijnen en protocollen te gebruiken om op transparante wijze tot een uitgangspunt van denken te komen. Bijvoorbeeld in het geval van diagnostiek van stoornissen zoals depressie en angst. Door de World Health Organisation (WHO) is beschreven welke classificaties van die stoornissen er zijn en hoe je die (semi-)gestructureerd kunt bepalen. Dat is nogal complex.

Met een beslissingondersteunend systeem kun je er voor zorgen dat in vergelijkbare gevallen vergelijkbare diagnoses worden gesteld. Ook hier geldt dat sommige professionals moeite houden met zo'n kunstmatig beslisschema en (over het algemeen ten onrechte) denken de diagnostiek beter zelf te kunnen doen.

Ja, maar alles is uniek

Klopt, iedere strafzaak is uniek en ook de ene patiënt is de andere niet. Toch lijkt het voor de hand te liggen om, als er overeenkomsten in de kenmerken van een casus zijn, ook te komen tot beslissingen die overeenkomsten hebben; om in vergelijkbare gevallen tot een vergelijkbaar uitgangspunt van denken te komen. Dat uitgangspunt kan (is uit divers onderzoek gebleken) kwalitatief gezien beter worden gebaseerd op concrete richtlijnen en protocollen dan op de individuele inzichten van individuele beoordelaars. En na de niet-spontane, kunstmatige bepaling van een uniform uitgangspunt kun je altijd nog (mits met argumenten), iets anders besluiten.

Daar raken we wel het probleem; wanneer je gaat nadenken over iets, wanneer je een herhaalbaar doel probeert te bereiken, wanneer je daar gestructureerd naar toe werkt, raak je de spontaniteit van het proces gedeeltelijk kwijt. Dat voelt misschien als onvrijheid; als een keurslijf. Dan ga je volgens een stappenplan, een protocol, een richtlijn werken en treedt de kunstmatigheid in.

Is dat erg ?

• Nee, juist niet; je krijgt er kwaliteit in de vorm van uniformiteit, herhaalbaarheid en transparantie voor terug. Zo'n kader is gemakkelijk
• Ja, dat is wel erg, want veel mensen vergeten om met zo'n kunstmatig kader ook nog buiten de lijntjes te denken in gevallen waar dat wel nodig is. Zo'n kader is soms té gemakkelijk

Tot zover mijn werk-uitstapje. Verder lezen over de fotografische kunstmatigheid : klik hier.