Vorige week sloot ik met het bericht over fotografe Robin de Puy* mijn bespiegelingen af over het begrip "kwaliteit". Deze week start ik met een nieuwe korte serie overdenkingen met opnieuw één onderwerp in de schijnwerpers. Sommige mensen fotograferen op een ongedwongen en spontane wijze; ze leggen vrij ongecompliceerd vast wat ze zien. Fotografen, waaronder ik mezelf ook maar even reken, denken eerst na bij het maken van een foto. Wat is mijn gevoel, wat is mijn intentie met die foto, hoe wil ik dat in beeld brengen. Dat denken-over staat spontaniteit in de weg en grenst daarmee aan het begrip "kunstmatigheid". En daar wil ik het over hebben.

Kunstmatigheid vind ik, net als kwaliteit, erg lastig vast te pakken en ik ga de komende weken op zoek naar wat het voor mijn gevoel inhoudt en vooral waar kunstmatigheid begint en waar het ophoudt. Kunstmatigheid heeft veel verschijningsvormen. Ik begin met het onderzoeken van kunstmatigheid in de vorm van iets dat bedacht, gereguleerd of tenminste niet spontaan is.

Voor het eerst in deze berichten wil ik ter illustratie een uitstapje naar mijn 'gewone' werk maken; ik ontwikkel programmatuur waarmee beslissingen worden ondersteund die worden gemaakt op grond van richtlijnen en protocollen. Voor mij na al die jaren nog steeds boeiend, maar ik kan me voorstellen dat niet iedereen dat zo zal ervaren. Ik heb daarom een tweede blog-bericht gemaakt, waarin ik dat uitstapje doe. Als je wilt, kun je dat hier lezen. En anders lees je gewoon zonder uitstapje verder...

 

Fotografische kunstmatigheid

Wanneer je een uitstapje naar het tweede blog-bericht van deze week (over mijn werk) hebt gemaakt, heb je daar gelezen dat ik in mijn werk vaak te maken heb met gestructureerde beslissingen. Binnen de fotografie hanteer je ook vaak protocollen, richtlijnen en checklists en daarmee krijgt spontaniteit minder ruimte. Vroeger gebeurde dat natuurlijk al bij het werken in de donkere kamer; iedere fotograaf had een eigen systeem van belichten, ontwikkelen, spoelen, fixeren, naspoelen en drogen. En wist precies wat er ging gebeuren wanneer je langer doorbelichtte en korter ontwikkelde of juist andersom. Dat had allemaal min-of-meer voorspelbare gevolgen die je kon bereiken door een bepaalde werkwijze te kiezen. Als je met een vooraf bedacht doel iets doet probeer je bewust stappen te nemen die naar dat doel leiden.  Een protocol om je doel met herhaalbare zekerheid te bereiken is dan handig. Hoe kunstmatig dat dan ook is.

Zelf doe ik dat ook. Niet alleen bij de nabewerking, maar ook bij het maken van een foto hanteer ik vaak een aantal vaste stappen. Ten eerste om er voor te zorgen dat de techniek klopt. Ik kijk voor ik start altijd een aantal instellingen van mijn toestel na. Ik kijk daarna altijd grondig in de zoeker wat er in mijn beeld aanwezig is, hoe, waar, waarom, etc. Vaak loop ik ook een paar stappen en kijk dan nog een keer. Kortom, ik denk na over wat mij raakt in hetgeen ik zie en over wat ik daar mee wil en probeer dat zo goed mogelijk te vinden.

Ook na het nemen van een aantal foto's kijk ik uitgebreid op het schermpje om te kijken naar wat ik heb gedaan en wat er anders kan om de foto te maken die ik wil. Ik denk na over welke variaties in scherpte, compositie, sluitertijd, diafragma en standpunt tot een resultaat leiden dat dichter komt bij hoe ik het beeld bedoel.

Een fotografisch protocol

Een foto maak je grofweg gezien in twee grote stappen. Eerst ga je het basis-beeld maken door na te denken wat je intentie is, en hoe je dat in beeld kunt krijgen. Wat moet er in beeld zijn, waar, hoe, enzovoorts; zoals ik hierboven heb beschreven. De tweede stap bestaat uit het selecteren en bewerken van het basismateriaal om je intentie nog beter te bereiken. In mijn nieuwe project CAPPUCCINO wil ik voor die eerste fase een cursus ontwikkelen. Dat houdt in dat ik denk dat ik kan aangeven op welke wijze, met welke stappen, je die eerste fase kunt verbeteren. Hoe je beter tot het inhoudelijke resultaat komt dat je wilt bereiken. En ja, dat vraagt om kunstmatigheid. Om protocollen en regeltjes. Als uitgangspunt van denken...

 

Zoals ook (in mijn uitstapje beschreven) in het strafrecht en bij de GGz diagnostiek, maak je ook met een fotografisch protocol een uitgangspunt van denken. Zoals ik daarbij al schreef moet je van dat uitgangspunt durven af te wijken wanneer de noodzaak zich voordoet. Je moet, als de situatie er om vraagt, ook buiten de lijntjes durven denken. Dat is nou net de meerwaarde die een professional toe te voegen heeft; de gemotiveerde inschatting of het nodig is om iets afwijkends te doen en het dan ook durven doen.

Afwijken van de regeltjes

Een voorbeeld van buiten de lijntjes van fotografische regeltjes te denken is om te gaan fotograferen wanneer het donker is. Dat ligt niet voor de hand,maar is prachtig om te doen. Ik vroeg me af of de wereld er misschien nog wel precies zo bij ligt als overdag, maar dat onze ogen het alleen niet kunnen zien (zie voor mijn voortdurende worsteling met "de werkelijkheid" in dit bericht). Met de lens een stuk langer open blijkt dat inderdaad het geval : de nacht is eigenlijk een dag, waar onze ogen niet voor ingericht zijn.

Over de foto's in dit bericht

De foto boven aan dit bericht was ook zo'n nachtfoto. Ik weet niet of het je was opgevallen, maar het licht dat uit de deur straalt en de sterren in de lucht hadden het zomaar kunnen verraden. Aan het bewogen wasgoed zie je dat de lens vrij lang open stond (een paar  minuten). Ondanks dat deze foto midden in de nacht (om 01.00) is genomen met slechts een kleine maan als verlichting, zie je dat de wereld precies is, zoals wij die overdag zien. Het dak is rood, de hemel blauw en de boom is groen; alles is er 's-nachts ook nog gewoon. Dat zie je alleen wanneer je, startend vanuit de kunstmatigheid, toch de regeltjes durft te overtreden...

Halverwege dit bericht staat een foto van het dorp Oost-Vlieland (04.25) en onderstaand twee foto's van het strand op nachtelijk Vlieland (op verschillende dagen 00.30). Allemaal illustraties dat buiten de lijntjes denken best een goed plan is (klik op de foto's om ze groter te zien) :

 

 

Conclusie

Dat was een heel verhaal en wel wat aan de theoretische kant (volgende week wat luchtiger). Knap wanneer je het tot het eind hebt weten vol te houden, haha. Waar brengt dit enorme verhaal me met het begrip "kunstmatigheid" ? Ik heb er aan over gehouden dat zo gauw je over doelen nadenkt, je noodzakelijkerwijs ook over de weg gaat nadenken. En dat je dan regeltjes gaat bedenken over welke weg onder welke omstandigheden het best is om het doel te bereiken. Dat haalt inderdaad een deel van de spontaniteit af en zorgt voor kunstmatigheid. Dat kunstmatigheid ook goede kanten heeft (kwaliteiten als herhaalbaarheid en transparantie) zorgt er voor dat ik daar prima mee kan leven.

Belangrijk blijft wel dat je bij ieder stap nadenkt of de regeltjes ook in dat specifieke geval wel moeten worden toegepast. Als je niet meer nadenkt en niet meer durft af te wijken wordt je ook zo iemand die zich er op beroept dat hij "de regeltjes ook niet zelf gemaakt heeft"... Regels en richtlijnen zijn er om het uitgangspunt van denken aan te geven. Jij kiest er uiteindelijk zelf voor welke regeltjes je hanteert of dat je er (volledig) van afwijkt. Op die manier zorg je dat jouw (fotografische) eigenheid in al jouw beslissingen (en foto's) te zien is.

 

---

* Robin de Puy heeft de clip van Wende Snijders "Deze gin" geregisseerd. Ik zou zeker even kijken als ik jou was (maar daar mag je ook van afwijken) : klik hier