Toen ik aan dit bericht begon kwam ik net uit de bioscoop en had de film Lucky gezien met acteur Harry Dean Stanton (die waarschijnlijk al ver in de 80 is in deze film). Stanton speelt een man (Lucky) die in een huis in de woestijn buiten het dorp woont. Zijn leven bestaat iedere dag uit dezelfde vertrouwde handelingen en wordt op de kop gezet door een plotselinge gebeurtenis (die ik niet zal spoilen). Die gebeurtenis zorgt er voor dat Lucky voor het eerst echt voelt dat ook zijn leven eindig is, ondanks alle routines die door hun vertrouwde herhaling tot in het oneindige hadden kunnen doorgaan. Routines geven je het veilige gevoel dat er niets zal veranderen. Zo'n schokkend besef dat de oneindigheid die je ervaart maar schijn is, werkt, wanneer je dat tegenkomt, inderdaad een stuk heftiger dan wanneer je het bij een ander ziet gebeuren. Dat is een ervaring die nog wel even na-dreunt. Een prachtige film. Echt een aanrader.

Het is niet mijn bedoeling een dagboek te beginnen en daarom hoort zo'n filmverslag er misschien niet helemaal bij. Ook niet omdat het geen direct verband lijkt te hebben met mijn geplande onderwerp voor deze week, maar toch wilde ik het even kwijt. Nu moet ik dus wel een bruggetje bedenken om bij mijn onderwerp van deze weken terecht te komen: kunstmatigheid. Valt best mee hoor, zo'n bruggetje. Komt ie...

Wanneer je je voor SPAGHETTI hebt aangemeld krijg je mijn boek "a souvenir of nowhere" in PDF vorm als welkomstgeschenk. Mijn boek gaat, net als de film Lucky over onze eigen eindigheid. Mijn boek gaat over het opbouwen en achterlaten van herinneringen voordat die tijdelijkheid voorbij is. En over souvenirs die helpen om die herinneringen vast te houden; herinneringen aan wie we zijn en (later) wie we ooit waren. Deze week wil ik het hebben over de bedachtheid, de kunstmatigheid, maar ook de onechtheid van die souvenirs en van de herinneringen die we koesteren.

Cemitério dos Prazeres, Lissabon

Als fotografische basis grijp ik deze week terug op mijn eigen herinneringen. Een aantal jaar geleden heb ik op mijn verjaardag een stedentrip gevraagd met het doel om ergens ver weg in alle concentratie foto's te maken. Ik vind het fijn om in een vreemde stad rond te lopen (echt, ik loop de hele dag, heel af en toe een metro of tram) en te kijken en te fotograferen. Dat kan ik zomaar dagen achter elkaar doen. Sindsdien doe ik ieder jaar zo'n uitstapje en dat bevalt me prima. Voor mijn eerste stedentrip heb ik gekozen voor Lissabon. Boeiend, zonnig en warm (ook al was het in november) en inspirerend. Kortom : goede herinneringen en veel foto's.

Met die foto's uit Lissabon (en ook van de steden er na) heb ik, terugkijkend, veel te weinig gedaan. Daarom start ik deze maand om eerst het materiaal uit Lissabon alsnog te verwerken. Dat ga ik in mijn blog doen. En natuurlijk wel zeker vermengd met overdenkingen.

Eén van de vaste plekken waar ik naar toe ga, als ik in een stad in het buitenland kom, is naar de (oude) begraafplaats. In Lissabon is dat de Cemitério dos Prazeres. Dat ik daar naar toe ga plan ik van tevoren (net zoals de rest van het uitstapje thuis al behoorlijk voorgestructureerd is, maar zeker de avond voor de volgende dag). Zo ga ik ook altijd naar een buitenwijk toe; ik wil zien hoe 'gewone' mensen leven, liefst startend om een uur of 7 in de ochtend. Op een begraafplaats zie je hoe mensen met herinneringen aan hun dierbaren omgaan. Die herinneringen zijn altijd op kenmerkende wijze gematerialiseerd op zo'n begraafplaats.

Kunstmatigheid is OK !

Voordat ik begin met mijn overdenkingen over de onechtheid van herinneringen en souvenirs, wil ik eerst een tweetal foto's laten zien van details die mij raakten toen ik in Lissabon op die begraafplaats rondliep. Veel mensen zullen waarschijnlijk dat soort details niet zien, maar ik krijg altijd vrij veel details binnen (is niet altijd even leuk hoor, haha).

Vorige week kwam ik tot de conclusie dat het toewerken naar een doel al om niet-spontaniteit, om kunstmatigheid vraagt. Net zo is het wanneer je gaat  bedenken hoe je een herinnering vorm wilt geven. Je wilt daar een souvenir voor vinden dat die herinnering zo goed mogelijk oproept, maar ook weer met je meegroeit. Die kunstmatigheid, dat bedachte deel, is nou net de eigenheid die je er zelf aan toevoegt. Dat maakt kunstmatigheid in de zin van niet-spontaan, misschien juist wel een kenmerk dat je juist zou willen nastreven.

Liefdevol

Als je een beetje onoplettend langs het boven afgebeelde graf was gelopen had je waarschijnlijk de steen gezien en de bos bloemen. Mijn oog viel meteen op de drie bloemetjes, zoals ik (iets te overduidelijk) verklap in mijn foto.  Die bloemetjes liggen daar zo zorgvuldig en liefdevol. De grootste in het midden, de kleinere er tegen aan en naar links en rechts gericht. En verse bloemetjes ook nog; die moeten er die ochtend zijn neergelegd. En, hoewel ik in principe erg tegen het gebruik van tekst op foto's ben, zoek ik later toch even op wat het zou kunnen betekenen : "eterna saudade de sua mulher filho nora e netos". Het woord saudade is een woord dat echt Portugees is en een mengeling van gevoelens van verlies, gemis, afstand en liefde inhoudt. Een soort heimwee, melancholie of weemoed. Een soort fado-gevoel dus. En die saudade richt zich hier in alle eeuwigheid op zijn vrouw, schoondochter en kleinkinderen; de levenslijn van de mannelijke tak van een Portugese familie. Ook al was Albertino Rodrigues op het moment van de foto al meer dan 20 jaar dood; hij werd wel herinnerd, zie ik aan die bloemetjes. En hoe !

De tweede foto laat een aardewerken vaasje/potje op een stenen voetstuk zien. Dit keer geen verse bloemen, maar (en dat komt vooral op begraafplaatsen in Zuidelijke landen veel voor) kunstbloemen. De tekst kan ik niet lezen, maar wel het jaartal 1935. Of het vaasje ook echt uit 1935 komt zou ik niet weten; aan de zorgvuldig gelijmde barsten te zien heeft het in ieder geval een heel leven achter zich. Ik vind het op zich al mooi om zo'n meermalen hersteld souvenir te zien dat herinnert aan een gebeurtenis van zo'n 80 jaar geleden, zeg maar de tijd dat Harry Dean Stanton nog een kleine jongen was.

Gefilterde herinneringen

We filteren. We maken onze eigen verzameling van herinneringen door ze uit te filteren. Wanneer we een foto van een overleden dierbare op ons bureau zetten, kiezen we een foto uit die voor ons het juiste souvenir vormt om de gewenste herinneringen naar boven te roepen. Meestal zijn dat niet de herinneringen aan slechte tijden (die iedereen natuurlijk ook met anderen beleeft), maar denken we liever terug aan de mooie tijden die we met iemand hebben gedeeld. Dat doe ik zelf ook zeker niet anders met mijn herinneringen en souvenirs. Filteren, zodat ik me die dingen herinner waar ik graag aan denk (en die voor mij een echt belangrijk onderdeel uitmaken van hoe ik mijn verleden ervaar).

Ook in fotoboeken tref je dezelfde filtering aan. Foto's van een vakantie filter je; je gaat alleen die foto's in een fotoboek plakken die iets aan jouw herinnering toevoegen. Dat hoeft niet altijd mooi of leuk te zijn, maar het zijn wel jouw bijzonderheden. Een heerlijke maaltijd of een onwaarschijnlijke onweersbui. Trouwens : ik heb wel eens een groepsfoto gemaakt waarbij (voor de grap ?) de aangetrouwde wederhelften aan de buitenkant werden geplaatst; dan kunnen ze, mocht dat nodig worden, ook gemakkelijk weer van de herinnering worden afgeknipt.

Onechte souvenirs

Het filteren van herinneringen is één techniek om datgene te herinneren wat je wilt. Je baseert je dan in ieder geval nog op dingen die er al waren. Het maken van onechte souvenirs is een tweede techniek. Het duidelijkst doen we dat na de dood van mensen om wie we geven en dat is juist zo boeiend aan begraafplaatsen. We maken namelijk souvenirs in de vorm van een graf of een urn. We maken een boom tot een souvenir doordat we er een dierbare onder uitstrooien (bijvoorbeeld mijn vader) of we maken een berm-monument wanneer iemand bij een ongeluk is omgekomen. We maken zelf een materiële 'vorm' om iemand te herinneren nadat diegene is overleden; een onecht souvenir, door ons bedacht om het ons eenvoudiger te maken om te herinneren.

Anders dan vorige week toen ik het begrip kunstmatigheid gebruikte om de niet-spontaniteit, de bedachtheid van foto's van fotografen mee te beschrijven, zit nu de kunstmatigheid niet meer in het proces. Niet in de stappen, maar juist in het eindresultaat. Toch heeft de kunstmatigheid hier ook tot doel om de herinnering zo te maken zoals wij die willen onthouden. En de kunstmatigheid biedt ons ook hier de mogelijkheid om dat doel te bereiken; om een souvenir voor te maken, dat ons aan die herinnering doet denken.

 

Cemitério, the city...

Op de begraafplaats in Lissabon zie je die kunstmatigheid terug in de eigenheid van de nabestaanden als het gaat om het vormgeven van de herinnering van hun dierbaren. Die begraafplaats voelt als een soort dorp; vervreemd, verstild, geen auto's, geen fietsen, geen voetgangers, geen winkels, geen verkeersborden, maar wel straatjes, bomen en heel veel huisjes voor de doden. Een soort vakantie-dorp, al ontbreken dan de vrolijke vuilnisbakken en de incheck-balie. De huisjes hebben allemaal een deur, meestal raampjes met al dan niet volledig vergane vitrage. In die huisjes staan open en bloot de kisten met overledenen; in een soort wandrek staan er vaak zo'n 3 boven elkaar.

Er zijn verrassend weinig grootse monumenten (een paar familiegraven); over het algemeen doodgewone straatjes met huisjes en mooie oude bomen. In de stilte; in de zon; in de eeuwigheid. Net als in de film Lucky bestaat het leven hier iedere dag uit dezelfde routines; de oneindigheid is bijna tastbaar. De beslotenheid en simpelheid van dat dorp met dodenhuisjes maakt dat je je geen zorgen meer hoeft te maken; het is goed zo. Een behoefte die iedereen toch heeft, zo'n gevoel. Om met Robin de Puy te spreken : het komt allemaal goed.

 

---

Als toegift nog een kleine serie (nog niet helemaal nabewerkt) waarin je kunt zien hoe natuurlijk de begraafplaats overvloeit in de omringende stad. Zeker bij de urnenmuur is de overgang naar het achterliggende flatgebouw minimaal.