Heel lang geleden logeerde ik bij mijn oom en tante in Terwolde. Er was een plan dat wij, de neefjes, nicht en ik de volgende dag samen met mijn tante ergens met de auto heen gingen. Wie er precies mee gingen en waar de reis heen zou voeren, ben ik even kwijt, maar ik weet nog wel dat ik er enorm tegen op zag. Ik had namelijk in de auto van mijn ouders al last van wagenziekte, maar in hun auto, een Volkswagen kever, was dat nog stukken erger. Op het korte stukje op weg naar het zwembad werd ik altijd al misselijk.

Mijn tante zag kans om mijn avond-buikpijn te doorgronden en kwam er achter waarom ik niet echt uitkeek naar de volgende dag. Ze beloofde dat we voor vertrek even naar de huisarts zouden gaan, want die zou vast iets tegen wagenziekte hebben. Zo gezegd, zo gedaan; recht aan de overkant van de weg hield de lokale huisarts praktijk aan huis en wij stonden daar dan ook al vroeg voor de deur. De huisarts hoorde me uitgebreid aan, rommelde zorgvuldig, maar niet overdreven, in de medicijnkast en kwam met een pilletje op de proppen. Een zwart pilletje. Eén was genoeg voor de hele dag...

Lang verwacht...

Lang verwacht, stil gezwegen, nooit gedacht, toch gekregen. Deze rijmelarij beschrijft het wel aardig deze week. Ik had al aangekondigd dat we het over het placebo-effect gingen hebben, maar moest dat uitstellen en in die zin zou je van een heel klein beetje lang verwachten kunnen spreken. Belangrijker is de rest van de zin, vooral gekoppeld aan die genoemde verwachting. Nooit gedacht en toch gekregen...

Het effect van het smerig smakende zwarte pilletje was gelukkig precies zoals verwacht; de hele dag heb ik zonder problemen in de auto gezeten (de huisarts had een werkingsduur van 10 uur voorspeld). Bij terugkomst wachtte een ontgoocheling. Het bleek dat de medicinale smaak helemaal niet met enig werkend bestanddeel had samengehangen. Laurierdrop is voor kinderen van die leeftijd gewoon heel smerig. Een nep-pilletje; ik was er in getrapt ! En toch had het echt goed gewerkt. Pas later begreep ik dat zoiets met een mooi woord een placebo heet. Na deze ervaring nooit meer wagenziek geweest trouwens.

Placebo

Het placebo effect gaat over verwachtingen. Over verwachtingen die je hebt wanneer je iets mankeert. Je gaat met die klachten bijvoorbeeld naar een dokter, ziekenhuis of psycholoog. Iemand doet (als het goed is) gedegen onderzoek naar wat je mankeert en komt dan, als je geluk hebt, met een behandelplan. Die behandeling kan simpel zijn, in de vorm van een pilletje op zijn tijd, of complexer in de vorm van een operatie of een reeks persoonlijke gesprekken met bijbehorende oefeningen. Wat het ook is, je verwacht als patiënt wel iets; je verwacht dat je "beter" wordt, of in ieder geval minimaal dat je klachten verminderen.

De deskundige maakt, al dan niet samen met je in een "shared decision" gesprek, een keuze uit de behandelopties. Hij/zij legt uit wat er gaat gebeuren en dat je mag verwachten dat je klachten als gevolg van de behandeling merkbaar zullen verminderen. Dat was inderdaad ook jouw plan ! Je start de behandeling, slikt je medicatie, wordt geopereerd of start de gesprekken en ja hoor, het werkt in verreweg de meeste gevallen. Zoals verwacht ! Net als mijn zwarte anti-wagenziekte pilletje...

Verwachting

Die verwachting speelt een belangrijke rol. Wanneer je mensen pijnstillers geeft vermindert de pijn. Wanneer je mensen pilletjes geeft zonder werkzame bestanddelen vermindert de pijn ook. Dat werkt prima wanneer je ze dat niet erbij vertelt, maar zelfs als je ze uitlegt dat ze eigenlijk (een deel van de tijd) zo'n placebo medicijn krijgen, vermindert de pijn door het slikken van de pilletjes. Misschien op termijn niet helemaal zo goed als wanneer je een werkend medicijn krijgt, maar de werking van een placebo is zomaar de helft van het echte spul. En zonder dat er iets in zit. En twee pilletjes zonder iets werken beter dan één pilletje zonder iets. Dat geloof je bijna niet. Nooit gedacht en toch gekregen dus....

Foto's zonder werkzame bestanddelen

Eerst maar eens een uitstapje naar de fotografie. Tijdens mijn studie maakte ik verrassend veel "vrij werk". Achteraf heb ik geen idee waar ik de tijd vandaan gehaald heb, maar het voelde toen heel gewoon. Eén van mijn vrije resultaten was onderstaande foto; een per ongeluk erg geslaagde impressie van een reis in een tunnel. Je ziet de tl-balken mooi als een soort ritssluiting (die knipperen namelijk, zodat ze niet als een dichte lichtbaan in beeld verschijnen) en de je ziet de achterlichten van een voorligger. Al met al niet een beeld met veel werkzame bestanddelen. Een soort placebo; sterk afhankelijk van de verwachtingen...

 

 

Een half jaar later kreeg ik een studieopdracht om een boekomslag te ontwerpen en toen herinnerde ik me dit beeld als mogelijke basis voor een omslag bij Zen en de kunst van het motoronderhoud. Nu zou ik dat (geloof ik dat zelf, ja dat vrees ik wel, maar wat zegt dat over mijn zelfoverschatting...) veel beter doen qua lettertypes en plaatsing, maar voor het resultaat hoef ik me niet te verontschuldigen. Eén raar detail wil ik toch even kwijt, eindelijk de eerste wist-je-dat in SPAGHETTI : Wist je dat je bij Nederlandse en Engelse boeken het hoofd naar rechts moet buigen om de titel op de boekband te lezen, maar in Duitsland juist naar links.

 

Nog gekker

Misschien dat je het tot hier goed kunt volgen, al is het natuurlijk wel gek. Je legt iemand uit dat hij een nep-pil krijgt. Je vertelt er bij dat veel mensen met vergelijkbare klachten daar toch baat bij hebben. En ja hoor, ook voor die persoon verminderen de klachten. Maar dat zo'n effect ook werkt met mechanische problemen, zag ik zelf niet aankomen. Tijdens het VGCt psychologencongres een paar weken geleden werd ik hevig geïnspireerd door een lezing van prof. dr. Andrea Evers voor wat betreft het placebo effect. Ik wilde haar hier toch even noemen, want ik was erg onder de indruk van de beroepsmatige placebo-verbazingen die zij beschreef. Zij had een voorbeeld dat ik niet meer helemaal weet. Daarom zelf even naar een onderzoek gezocht :

In Tilburg is een onderzoek gedaan onder 180 patiënten met een kapotte ruggenwervel. Zo'n wervel kun je repareren door er een soort cement in te spuiten. Bij alle 180 operaties werden dezelfde voorbereidingshandelingen verricht en ook het cement werd in alle gevallen aangemaakt. Na loting werd dat cement vervolgens, zonder dat de patiënt dat wist, in de helft van de gevallen niet ingespoten. Uit het onderzoek bleek dat het uiteindelijk helemaal niets uitmaakte of de patiënt wel of geen cement ingespoten had gekregen; in alle gevallen verminderden de klachten en werden de patiënten weer mobieler.

Bijwerkingen

Ook bijwerkingen zijn onderhevig aan verwachtingen. Dit effect (nocebo genaamd) beperkt zich niet alleen tot pillen, maar ook tot operaties en bestralingen. Je moet dus voorzichtig zijn met het beschrijven van mogelijke bijwerkingen; voor je het weet zorg je er voor dat je patiënt die heeft. Volgens Andrea Evers  zou je alleen al om die reden eerst de bijsluiters moeten weggooien.

Bijwerkingen zijn vervelend en wil je liever niet. Of wel ? Bijwerkingen zijn niet alleen maar vervelend. Het blijkt uit onderzoek dat de werking van een medicijn en ook van een placebo groter wordt, wanneer het bijwerkingen veroorzaakt. Om die reden worden aan dergelijke actieve placebo's middelen toegevoegd die bijvoorbeeld misselijkheid veroorzaken. Of, zoals in het geval van mijn zwarte pilletje, middelen die het smerig laten smaken.

Soms maakt het niet uit

Zoals ook onderstaand beeld aantoont; soms maakt het niet uit of je weet waar je naar kijkt of niet. Of je een 'echt' medicijn krijgt, een oneindig verdund homeopathisch alternatief of een placebo. Als het maar werkt. En dat blijkt vooral samen te hangen met je verwachtingen.

 

 

Maar pas op ! Het lijkt nou net of je, als je maar goede verwachtingen hebt, alles kunt overwinnen. Alsof alles maakbaar is en een slechte afloop komt door te weinig geloof in een goede afloop. Alsof je tegen een ziekte kunt vechten. Als je me kwaad wilt hebben, en dat is best moeilijk, dan moet je dat soort dingen zeggen. Afgelopen weekend maakte ik een wandeling met een fijne vriendin die een zoon heeft die kanker heeft gehad. Zoals zij het zei toen we het over dat soort gevechten hebben : alsof al die kinderen die in dat ziekenhuis dood gingen, ondanks alle zorg en liefde die ze daar kregen, onvoldoende hun best deden om de kanker te overwinnen... Nee, daar heb je geen invloed op; dat heet pech.

Verwachtingen en gedrag

Je had het al verwacht natuurlijk, dat dit weer een enorm verhaal zou worden. Het had inhoudelijk moeiteloos dubbel zo lang gekund. In het verlengde liggen nog spannende onderwerpen die ik misschien in één van de komende afleveringen ga bespreken. Voor nu even een leuk einde met een kattenfilmpje (speciaal voor mijn moeder). Wel een serieus kattenfilmpje; over gedrag, verwachtingen en dergelijke... Tijdens de lezing was dit ook een fijne onderbreking. En dat neem ik graag over. Onder de verwachting, dat het nu ook werkt. Enfin, je ziet het zelf wel.