Deze week gaat mijn bericht over God, duiven en bijgeloof. En hoe dat werkt weet ik niet, maar het is ook deze week niet gelukt een kort bericht te maken 😉 Misschien dat je bij de combinatie van God, duiven en bijgeloof niet meteen een samenhangend verhaal verwacht, maar echt, ook via die route kunnen we tot uiterst zinvolle gedachten komen.

Toeval en conditionering

Ik wil dit bericht graag met een filmpje beginnen. Dat filmpje komt uit de eerste paar minuten van de film Mr. Nobody (toch echt wel één van mijn favorieten) en bevat materiaal waarin gedrag van duiven wordt getoond. Dat gedrag werd van 1958 tot 1970 onderzocht door behaviorist-psycholoog B.F. Skinner. Ik wil het niet inhoudelijk hebben over het behaviorisme, maar moet één van de mechanismen daarvan heel kort samenvatten om het filmpje te kunnen begrijpen; de "operante conditionering".

Het behaviorisme gaat er van uit dat (ieder) gedrag kan worden aangeleerd (geconditioneerd) door het gewenste gedrag positief te versterken, met een beloning (zoals eten). Bekend zijn de duiven (en ratten) die tijdens een lichtsignaal op een knopje drukken en dan een hapje eten krijgen. Dat start natuurlijk met het toevallig op die knop drukken en het verschijnen van het eten. Na één of meer keren zo'n toevalstreffer gaat de duif een verbinding tussen die twee gebeurtenissen leggen. Dat leidt er vervolgens toe dat de dieren gerichter op het knopje drukken en merken dat er dan eten komt, maar alleen tijdens het lichtsignaal.

Wanneer die koppeling eenmaal is gemaakt, wordt vaker en gerichter op de knop gedrukt en alleen op het juiste moment. De duif heeft een oorzaak en een gevolg gevonden ! Het gewenste gedrag (drukken op het knopje tijdens een lichtsignaal) is dan aangeleerd. Drukken op een knopje kan daarbij het gewenste gedrag zijn, maar het 360 graden om de eigen as ronddraaien kan ook op zo'n manier worden aangeleerd, door telkens met een beetje eten te stimuleren wanneer een (steeds groter) deel van die draai is gemaakt.

Toeval en bijgeloof

Het filmpje bevat in de eerste 30 seconden datgene waar het mij om gaat.  Eerst zie je een duif die de druk-op-knopje techniek beheerst (zonder lichtsignaal). Dan wordt de drukknop weggehaald en wordt een timer gebruikt die iedere zoveel seconden een beetje voer beschikbaar stelt. Dat zorgt zeker in het begin voor verwarring, want er is wel voedsel, maar het is onduidelijk waarom, want de drukknop om dat eten te laten komen is verdwenen. De duif gaat dan, gewend aan oorzaak-gevolg conditionering de toevallige handeling herhalen die hij verrichtte, vlak voor het eten kwam. Hij gaat op zoek naar het beslissende element in zijn handelen dat voor dat gevolg zorgde.

Als het eten na het klapperen met de vleugels komt, zal die handeling daarom herhaald worden. Dan komt er na die volgende keer klapperen met de vleugels, niet altijd meteen, maar dan wel iets later, toch ook weer eten (door de timer) en de duif gaat een verband leggen tussen klapperen en eten. De duif heeft daarmee een beslissende oorzakelijke handeling gevonden waarmee hij invloed op de wereld heeft. Bijgeloof dus, bij gebrek aan inzicht in het feit dat een "echte" oorzaak-gevolg relatie ontbreekt; Pigeon superstition, zoals dat in het Engels heet. Wanneer we de duif ver-menselijken vraagt die zich af "wat heb ik gedaan dat ik dit verdiend heb", of eigenlijk af "what did I do to deserve this" (in het Engels, want het is een Engelse duif).

 

What did I do to deserve this

Onderstaande foto's heb ik gemaakt in Bulgarije. Het is niet de serie met tegenlicht die ik in mijn fotoboek heb staan, maar ik kies nu voor twee volledig verschillende beelden omdat ik wil laten zien dat de gedachte "what did I do to deserve this" zowel tegen een positieve als een negatieve spiegel werkt.

De eerste foto laat een stadslandschap zien in mijn favoriete Bulgaarse stad Veliko Tarnovo. De mist die je ziet is vooral veroorzaakt door de houtkachels waar iedereen zijn huis mee verwarmt en het feit dat het vrijwel windstil weer was. Bulgarije is, op Sofia en de Zwarte Zee kust na, een erg arm land en de foto's die ik daar heb gemaakt brengen mij op de gedachte dat ik het in vergelijking wel verschrikkelijk goed getroffen heb in het leven (de negatieve spiegel). Toch hebben de Bulgaren niet een lijdzame houding en gaan niet gebukt onder de noodzaak om te verklaren hoe zij in die situatie zijn terechtgekomen. Het leven is voor veel Bulgaren zoals het is. De toekomst kan nog steeds mooie dingen brengen.

De tweede foto laat (in dezelfde stad) mijn ochtend-uitzicht vanuit de hotelkamer zien. Ook hier weer, maar nu vanuit een positieve spiegel, de vraag "what did I do to deserve this". Geen idee, wat dat kan zijn, maar blij word ik er wel van, wanneer ik als eerste beeld zoiets zie.

De basis : "omdat ik ..."

Zoals we zojuist hebben gezien, hebben duiven de neiging om onverklaarbaarheid een betekenis geven door hun eigen beslissende invloed op de buitenwereld te interpreteren als datgene dat er voor heeft gezorgd dat er eten verscheen. Ook wij als mensen hebben de ontembare behoefte om de wereld begrijpelijk te maken en vooral om onze eigen betekenis daarin te willen zien. We vragen ons voortdurend af HOE iets heeft kunnen gebeuren, daarmee alvast de basis leggend voor onze oorzaak en gevolg redeneringen.

Graag zien we onszelf ook in de rol van de beslissende factor in ons eigen leven, als de doorslaggevende component die de gebeurtenissen in ons leven mogelijk gemaakt heeft en ons leven betekenisvol maakt. De WAAROM vraag beantwoorden we graag, zeker bij die positieve onderdelen, met redeneringen die met "omdat ik" beginnen. Zo ontstaat een sturend en beslissend, en misschien in een deel van de redeneringen zelfs geloofwaardig zelfbeeld. Veiligheid biedt die zelfbeschikking in ieder geval wel; er kan je weinig overkomen wanneer je zelf je leven in de hand hebt. Even een zijstapje : die invloed die we ons zelf toekennen beperkt zich bij sommigen vooral tot de positieve belevingen in het leven. Bij minder prettige dingen wijzigt de vraag zich in hoe een ander er voor gezorgd heeft dat die dingen gebeuren.

De bovenmacht; God en de kookwekker

De verklaring van het leven door eigen handelen loopt bij sommigen, net als bij duiven, niet helemaal tot tevredenheid; er blijft een groot deel dat niet met een "omdat ik" antwoord kan worden verklaard (of met "omdat anderen"). Bijvoorbeeld omdat het duidelijk is dat we daar zelf te onbelangrijk voor zijn. Bij velen blijft de "waarom" vraag dan met een lading van angstige spanning op tafel liggen. Dan is het belangrijk dat er een machtiger wezen verantwoordelijk kan worden gehouden voor het doen gebeuren van de dingen. En nog mooier is het wanneer je dan kans zou zien om een invloed op die bovenmacht uit te oefenen. Zo'n verklarende macht zou je God kunnen noemen.

De vraag of er wel een antwoord op de "waarom" vraag mogelijk is, waardoor bewuste sturing en zingeving mogelijk wordt, is voor velen een niet te betwijfelen gegeven. Zelf denk ik dat de "waarom" vraag zich niet altijd zinvol laat beantwoorden en dat dat helemaal niet erg is. Voor de duiven was het goed te doen om oorzaak en gevolg ook in geval van een timer die het eten beschikbaar stelde op zichzelf te projecteren. Dat kunnen wij vast ook heel goed top op zekere hoogte. Wanneer dat niet meer lukt stellen we daar een God voor in de plaats om de invloed van de duiven-eten-timer mee te verklaren. Ik probeer om in die gevallen de "waarom" vraag liever open te laten.

Toeval

Zelf zou ik de reden waarom onbegrijpelijke dingen gebeuren "toeval" willen noemen. Misschien is er wel een reden maar die is voor mij niet kenbaar. Wel sta ik er (echt vaak) bij stil dat ik toch wel verschrikkelijk toevals-geluk heb met mijn plek in de wereld. In een welvarend deel en bepaald niet een heel moeilijk leven. Ik zou dat kunnen toeschrijven aan een bovenmacht, aan een God, en dankbaar zijn voor wat mij gegeven is. Dat zo'n God me dat mooie leven heeft gegeven, moet dan wel weer een reden in de vorm van oorzaak-gevolg hebben. Toch ?

Het is dan ook fijn wanneer die God regels heeft, zodat ik hem/haar gunstig kan stemmen en om een gunst kunt vragen. Moeite kan doen om iets te verdienen. Dat die gunst soms wel, soms niet wordt verleend, maakt niet veel uit om mijn eigen invloed er in te zien. Mijn mooie leven heb ik op die manier toch ook weer zelf verdiend en dat is een fijn en veilig idee; dan heb ik het toch weer (een beetje) zelf in de hand. Bij de duiven is een "versterking" die soms komt, ook stimulerend genoeg om met de vleugels te blijven klapperen op grond van (bij)geloof. Het lukt mij, misschien helaas, niet om in zo'n God te geloven; om mijn zingeving- en veiligheidsbehoefte daar op te baseren. Ik ben helaas niet zo'n vleugel-klapperaar...

 

P.S. Nog even over mijn DNA 2018 buisje

Vorige week heb ik mijn buisje voor het DNA2018 project gevuld, zowel 'in het echt', met spaghetti en koffieboontjes, als digitaal, met een hartje (volgende week meer daar over), een DNA2018 barcode en een PDF van mijn bericht van vorige week. Afgelopen maandag heb ik het gevulde buisje ingeleverd bij het inleverpunt op het gemeentehuis (voorheen stadskantoor geheten).

Vandaag keek ik of mijn buisje al ontvangen was en misschien al wel gefotografeerd en geplaatst, en ja hoor, mijn buisje maakt nu al onderdeel van het kunstwerk uit : kijk maar op de DNA2018 website. Ik zit in raam E3 (op de derde 'woonlaag' in kolom E (helemaal rechts)) aan de Noord-zijde van het kunstwerk en mijn (korte) uitleg en digitale bijlagen zijn ook aanwezig.